Shqiptaret dhe zanatet otomane

Shqiptaret dhe zanatet otomane ...

Pak dihet rreth historise se shqiptareve(1) te Mesjetes. Kerkuesit e huaj qe jane mare seriozisht me kete teme numurohen me gishta. E pergjitheshmja eshte se si ata, ashtu edhe studjuesit vendas, i kane bazuar teorite e tyre mbi hipoteza, hamendje, perralla dhe legjenda. Shqipetaret e sotem, si gjithe popujt e tjere ballkanike, jane nje perzjerje farash, fisesh dhe popullatash qe gjate shekujve kane arritur te krijojne identitetin e tyre te vecante. Mendoj se egzistenca e shqiptareve ne hapesirat ballkanike shtrihet mbrapa ne kohe dhe kjo tregohet ne latinizimin e madh qe ka pesuar gjuha shqipe. Megjithate, okupimi i nje hapesire te caktuar tokesore nuk eshte thjesht nje raport pronesie midis njeriut dhe tokes. Perkundrazi, eshte nje proces kompleks qe midis te tjerash "gersheton" tradita kulturore, gjuhesore, shpirterore, bile dhe emertimet e sendeve dhe aktiviteteve te jetes se perditeshme ...

Ne te kaluaren, shpernguljet e popullatave kane qene fenomene te zakonsheme. Permeteper, disa popullata kane patur si menyre jetese levizjet sezonale. Ne pergjithesi, kjo ndodhte me ato grupe njerzish qe ishin te lidhur me blegtorine. Personalisht mendoj se para-ardhesit e shqiptareve i perkisnin kesaj kategorie. Ata ishin popullata nomade qe nuk kishin lidhje te perhereshme me nje hapesire te caktuar tokesore. Nje pershkrim i vitit 1308 thote:

"Albanasit nuk kane qytete, kampe, fortifikime apo ferma por ne pergjithesi jetojne ne tenda dhe vazhdimisht levizin nga nje vend ne tjetrin me ndihmen e ushtareve dhe miqve te tyre. Ata kane nje qytet qe quhet Duracium (Durres) i cili ju perket latineve prej te cileve albanasit marrin tekstilet dhe gjera te tjera te domosdoshme"(2).

Historia deshmon se shqiptaret e hershem nuk kane qene ndertues qytezash/qytetesh dhe nuk kane lene gjurmet e tyre ne kete drejtim; ose gjurmet jane shume te pakta dhe i perkasin periudhave te voneshme. Per krahasim, greket e vjeter perdornin fjalen “Polis” per te emertuar qytetet e tyre, sllavet perdornin fjalen “Grad”, gjermaniket fjalen “Burg”, etj. Po shqiptaret, (qofshin keta pellazgo-ilire apo arberore), ke fjale perdornin per specifikimin e qytezave/qyteteve qe ndertonin ? Ne se egziston ndonje i tille, mund te me permende dikush 2-3 qytete me emra shqiptare qe te jene ndertuar, te themi 1000 vjet me pare ?

Ne ilustrimin e titulluar "Dhoma shqiptare" jam perpjekur te emertoj disa nga objekted baze te nje ambjenti te zakonshem banimi ne Shqiperine veriore te viteve 1900. Duket qarte qe shumica e emrave te objekteve jane te huazuara nga gjuhet e tjera ballkanike, por edhe me gjere ...

Skica origjinale eshte nje punim i Edith Durham dhe eshte shkeputur nga libri i saj i titulluar: "High Albania".

Le te mbetemi ne "Qeliza fizike" e civilizimit qe ne shqip quhet "Shtepi". Me poshte tregohen disa nga emrat e elementeve kryesore te shtepise. Paralelizmat dhe ngjashmerite midis gjuheve te listuara, shqip, greqisht, latinisht, bullgarisht(3), rumanisht(4) dhe turqisht, tregon se popullatat perkatese kane qene ne kontakt me njera tjetren dhe kane shkembyer eksperience dhe dije. Kush ka huazuar me shume nga gjuhet e njeri-tjetrit ? Kjo eshte ceshtje interpretimi shkencor dhe jo kendveshtrimi nacionalist, por une mendoj se shqiptaret kane mare me shume se c'kane dhene ne kete fushe. Per te qene me i sakte; shqiptaret kane huazuar pjesen dermuese te emertimeve qe lidhen me konceptin "Shtepi". Me fjale te tjera, shqiptaret i kane mesuar keto emra/emertime nga popuj te tjere. (Shenim i rendesishem per lexuesit qe perdorin telefona celulare: Kliko ne fjala perkatese, ose ne shenja"+", per te pare versionet e fjales ne gjuhe te tjera)

E njejta situate egziston dhe me veglat e punes apo materialet e ndertimit. Edhe ne kete fushe gjuha shqipe eshte "Kampione ne huazim". Do te ndalem vecanarisht ne veglat e bujqesise. Ato deshmojne qe shqiptaret e hershem mesuan si te punojne token nga bullgaret/sllavet. Fjalet "Plug" dhe "Brazde" jane tregues shume te qarte te ketij ndikimi dhe zhvillimi historik. Kjo do te thote qe shqiptaret filluan te lidheshin me token pas dyndjeve bullgare qe kulmuan rreth viteve 800. Bullgaret hodhen hapat e pare ne krijimin e vendbanimeve fikse dhe numri i madh i emertimeve bullgare (Fshatra, lumenj, kodra, male, etj) e tregon kete gje. Ndikimi bullgar ka lene gjurme te konsiderueshme dhe nje rast unikal eshte fjala "Zjarr", qe per mendimin tim eshte deformim i fjaleve bullgare "Poxhar", "Zhar" qe do te thone zjarr, thengjill, nxehtesi ... Kete hipoteze e mbeshtesin fjalet "Mashë", "Tym", "Pepellash", "Përzhit", "Zhurit", etj, qe perdoren ne gjuhen shqipe por qe ne fakt jane fjale me origjine bullgare dhe lidhen drejt-persedrejti me fenomenin e zjarrit.

Ne gjuhen shqipe ka disa emra veglash/mjete pune qe gjenden dhe ne gjuhet e tjera ballkanike. Shembull: grabashke, prashajke, çapë, etj. Me poshte tregohen disa nga emrat e veglave dhe produkteve bujqesore.

Eshte normale qe cdo nacionalitet te perpiqet te lidhe te shkuaren me te tashmen dhe te deklaroje pronesi te perhereshme mbi hapesirat tokesore ku jeton sot. Si gjithe popujve te tjere, kjo e drejte ju takon edhe shqiptareve, dhe kjo as qe duhet te diskutohet. Nga ana tjeter, eshte po aq e rendesishme njohja dhe studimi i se kaluares. Dikush do te pyese: Kush ishin dhe nga erdhen para-ardhesit e shqiptareve ? Personalisht mendoj se origjina e shqiptareve rrjedh nga popullata qe ka jetuar ne hapesira kodrinore-malore, larg zonave bregdetare. Kjo hapesire ka qene diku ne veri-lindje te Kosoves se sotme. Ne gjuhen shqipe mungojne emra/fjale specifike per floren dhe faunen detare. Ndersa per kafshet e egra dhe blegtorale shqiptaret kane emra specifike, qe gjenden vetem ne gjuhen e tyre. Interesant eshte fakti se ndersa shqiptaret e hershem kishin emerimet e tyre te vecanta per kafshet, zogjte apo insektet, ata huazuan fjalet qe kane te bejne me kultivimin e tokes, aktiviteteve blegtorale, bujqesore, etj.

Per shembull: shqiptaret kane emerat unike "Blete" dhe "Mjalte", por ata e mesuan fjalen "Koshere" nga bullgaret. Kur isha i vogel degjoja se filanit ju prish kosherja sepse i iku "Matka" ...

*****

Duke filluar qe nga Antikiteti dhe duke vazhuar deri ne Mesjeten e Vone, shqiptaret, (sidomos ata te jugut), mesuan shume gjera nga greket dhe latinet. Shume terma gjuhesore ne gjuhen shqipe qe kane te bejne me dijen, shtetin dhe ligjin kane origjine greko-latine. Pervec shume faktoreve te tjere qe po i anashkaloj, jo me kot personat e kenduar dhe te edukuar mbanin mbiemra Gramenos, Zografos, etj.

Si konkluzion, mendoj se ishte pikerisht pushtimi dhe kontrolli otoman ai qe i dha mundesi nje pjese te mire te popullatave/fiseve/farave te ndryshme shqiptare te braktisnin jeten nomade dhe te sistemoheshin ne vendbanime fikse dhe pak e nga pak te ingranoheshin ne format e jetes para-qytetare shqiptare. Ky ndryshim rrenjesor kerkoi dhe pasurimin e fjalorit te jetes se perditeshme. Treguesi me i mire i ketij fenomeni jane emrat e profesioneve si: Jazexhi, Bojaxhi, Kallajxhi, Teneqexhi, Jorganxhi, Kondakçi, Dyfekxhi, Sa'atçi, Qymyrxhi, Sheqerxhi, Demirxhi, Marangoz, Nallban, Terzi, Saraçi, etj. Ne se shqiptaret e viteve 1400 - 1500 do ti kishin patur keto "Zanate", (Zanat eshte fjale turke, ashtu sic jane edhe fjalet usta dhe cirak), ata do te kishin emrat e tyre ne shqip dhe nuk do ti kishin ndryshuar ato me terma otomane/turke. Bie fjala, bullgaret apo serbet kishin fjalen "Kovaç" dhe nuk e zevendesuan ate me fjalen turke "Demirxhi" apo "Nallban". Po ashtu greket, mbajten fjalet qe kishin patur per dhjetra shekuj:"Sidhirurgos" dhe "Petalotis".

Duke e mbyllur; krijimi i nacionaliteteve perfshin dhe shkembim traditash, gjuhesh, besimesh, kulturash, pervojash, etj. Eshte ligj i natyes qe dija, ashtu si uja, rrjedh nga pika me e larte ne ate me te ulet. Shqiptaret e sotem i detyrohen ne nje shkalle te konsiderueshme kulturave superiore greke, latine, sllavike, otomane ... dhe ketu nuk ka azgje per tu cuditur. Keshtu jane ndertuar edhe civilizimet me te sukseshme ne bote !

Ne se dikush insiston ne vazhdimesine e kultures Pellazgo-Iliro-Arberore e inkurajoj te vazhdoje ne mbrojtjen e kesaj hipoteze duke e pershendetur me kengen "Byrek, byrek, o usta Murat" ...

Shenime dhe sqarime te rendesishme

1- Termi "Shqiptar" nuk njihej ne Mesjete. Ne kete rast, kete term e kam perdorur per thjeshtesi meqenese i referohem gjuhes shqipe qe flitet dhe shkruhet sot.

2- Nje shqiperim i plote i ketij materiali gjendet ketu: https://www.mendoj.me/pershkrim-i-albanias-viti-1308

3- Historianet thone se ne pergjithesi bullgaret kane qene fise turke qe jane sllavizuar shume shekuj me pare. Gjuha e tyre ka ngjashmeri me gjuhet e tjera sllave, perfshi dhe serbo-kroatishten. Bullgaret kane patur ne kontroll shume hapesira ballkanike dhe natyrisht qe ata kane lene gjurmet e tyre. Per thjeshtesi, ne shkrim nuk kam permendur ndikimet sllave ne historine shqiptare por i referohem bullgareve dhe gjuhes moderne bullgare.

4- Gjuha shqipe dhe gjuha rumune kane shume fjale te perbashketa. Ky fakt eshte nje tregues i rendesishem qe mbeshtet teorine qe thote se disa grupe te popullave para-shqiptare dhe para-rumune kane jetuar prane njeri-tjetrit. Gjithashtu, nje pjese e popullatave vllahe qe jetojne ne Ballkan flasin versione/dialekte qe kane ngjashmeri me rumanishten.

Dhjetor, 2021