Perse Shqiptaret kendojne nje kenge Rumune ?

Ne vitin 1896 "Shoqeria Drita" i kerkoi qeverise Osmane te bente ne Shqiperi disa reforma. Nje nga kerkesat ishte qe vilajetet e Shkodres, Kosoves, Manastirit dhe Janines te bashkoheshin ne nje krahine te vetme ku administra te formohej me punonjes Shqiptare dhe Turq. Gjuhet e folura dhe mesuara ne shkolle ne kete Vilajet te madh do te ishin Shqipja dhe Turqishtja. Kerkesat perfshinin dhe pika te tjera si per shembull sherbimin ushtarak Shqiptaret duhet ta benin ne provincen e tyre dhe te kishin te drejten qe procedurat fetare ti benin ne gjuhen qe preferonin. Qeveria Osmane i injoroi keto kerkesa politike dhe jashte fuqise se kesaj organizate shume te vogel. Per me teper, Turqia i beri presion Qeverise Rumune te anullonte nje kongres qe levizja Pro-Shqiptare po perpiqej te organizonte ne Bukuresht, ne Shtator te vitit 1899. Si rezultat aktiviteti nuk u zhvillua. 

Pervec shoqatave te permandura me lart, grupe Shqiptaresh organizuan aktivitete kulturore-politike dhe klube te ndryshme si ato te studenteve Shqiptare ne Bukuresht te qojtur "Shpresa" dhe ajo e qojtur "Shoqeria e Mendimit te Rinise Shqiptare" ne Brăila. Megjithe perpjekjet e qeverise Rumune per krijimin e nje fronti te bashkuar Shqiptar ky qellim nuk u arrit kurre. 

Ne Nendor 1895, Ibrahim Temo, qe ishte nje nga themeluesit e levizjes "Bashkimi Osman", nenvizon se kur ai vizitoi Naçion ne Bukuresht vuri re se:

"Shqiptaret e Krishtere ne Rumani qene te ndare ne dy grupe. Te pasurit ishin Filogreke dhe benin propogande kunder Osmanizmit, ndersa te tjeret, qe ishin mbledhur rreth partise "Drita", te udhehequr nga Naçio, ishin miqesore ne drejtim te Perandorise Osmane. Ky grup mbronte jo vetem Shqiptaret Myslymane qe vinin nga Shqiperia por dhe Turqit e Rinj"(1).

Nje pershkrim interesant te veprimtarise se Nikola Naçios, qellimet dhe objektivat e organizates se tij, e jep Stavro Skendi ne librin e njohur: Rizgjimi Nacional Shqiptar (The Albanian National Awakening), shih faqe 148, 149.  

"Ai, (Nikola Nacio) beri thirje per bashkepunim midis Shqiptareve dhe Vlleherve te Shqiperise, Maqedonise dhe Pindit. Ne kete perpjekje ata do te gezonin mbeshtetjen politike dhe ekonomike te Rumanise, e cila ishte e interesuar ne fatin e Vlleherve dhe do tju afronte atyre simpatine e "Aleances Treshe" (Gjermania, Austro-Hungaria, Italia) te ciles Rumania i ishte bashkangjitur ne vitin 1883. Ne menyre qe te perfitonte nje suport me te madh nga Rumania, Nacio propozoi  bashkimin e lavizjes nacionaliste Shqiptare me ate Vllahe me qellim krijimin e nje shteti te perbashket Shqiptaro-Vllah i cili do te kundershtonte planet e Greqise, Bullgarise, Serbise dhe Malit te Zi". 
"Grupi shoqeror i Nacios kishte si antare nderi personalitete te degjuara Rumune dhe linja kryesore ne programin e shoqerise ishte bashkepunimi politik dhe kulturor Shqiptaro-Vllah. Nacio ishte nje kundeshtar i alfabetit te Stambollit dhe insistonte qe nje alfabet komplet Latin ishte i domosdoshem per unifikimin e Shqiptareve. Ne botimet e tij ai kishte adoptuar nje alfabet te bazuar ne gjuhen Rumune. Si shoqeria (Drita) ashtu dhe publikimet e saj mbeshteteshin financiarisht nga qeveria Rumune".  
 

Interesi Austriak ne levizjen Pro-Shqiptare ne Rumani

​

Duke pare potencialin e organizatave Shqiptare ne Rumani, Konsulli Austriak ne Bukuresht tregoi interest te vecante ne afrimin e tyre rreth politikes afatgjate te Austro-Hungarise ne Ballkan. Keshtu, ne nje leter qe Konsulli i shkruante Kontit Gustav Kalnoky, nje figute te larte te politikes se jashtme te Perandorise, ne date 22 Qershor, 1893, pasi permend perçarjen midis grupeve Shqiptare, ben pyetjen retorike: 

"A mund te vije momenti kur Shqiptaret te thiren ne skene per te lojtur rolin perkates ne ri-konfigurimin politik te Gadishullit Ballkanik ?"(2). 

Ne raport Konsulli thote se ne Rumani jetonin 30,000 Shqiptare. (Shenim: raporte te tjera bejne fjale per nje numur me te vogel). Ne te njejten leter, ai thote se Italianet po perpiqen prej kohesh te influencojne Shqiptaret. Kohet e fundit dhe Ruset po shfaqin interes ne Shqiperi. Per shemull, ai mer zonen e Korçes ku nje djalosh, i qojtur Harallamb Hristo Koçov, nga fshati Boboshtice, nje fshat Bullgarisht-foles, po perhap influencen Ruse. Ky person i studiuar ne Thessaloniki dhe Odesa, kishte shkuar ne Bukuresht dhe kishte patur takime me komunitetin Shqiptar duke ju ekspozuar atyre pozicionin Rus mbi Ballkanin. Konsulli Suzzara i permend Kontit Kalnoky qe ne gazeten e tij Naçio shprehet vazhdimisht kunder Grekerve dhe Sllaveve por nuk dihej qendrimi ndaj Ruseve. Konsulli thote se nga takimet qe ka patur me Naçion ai mban mire parimin e Naçios: 

"Me mire te marresh sesa te japesh"(3).

​

Aritjet e politikes largpamese Rumune

​

​Rumania afroi nje ambjent liberal per rrymat e ndryshme politike qe kishin nisur te krijoheshin ndermjet emigranteve Shqiptare. Politika Rumune arriti te behej nje faktor thelbesor ne krijimin e nacionalizmit Shqiptar dhe do ta perdorte "Karten Shqiptare" ne vitet e mevoneshme kur kufijte e Ballkanit do te diskutoheshin dhe vendoseshin ne zyrat e fuqive te medha.

Nje shembull i mire se si mund te integroheshin emigrantet dhe aspiratat e tyre ne krijimin e nacionalizmit ishte qyteti i Korces. Ne nje leter te viteve te mevoneshme qe misionaret Protestane Amerikane Zt. dhe Znj. Kenedi i dergonin qendres se tyre ne Boston nenvizonin se: 

"Korça eshte djepi dhe shtepia e nacionalizmit Shqiptar. Asnje qytet tjeter ne Shqiperi kishte patur me shume influence ne jeten nacionale Shqiptare"(4).

Per njeren apo tjeteren arsye, misionaret Amerikane nuk bejne ndonje analize pse Korça ishte ajo qe ishte. Por edhe pa e thene njeri, arsyeja kuptohej; diaspora Shqiptare ne Rumani kishte luajtur rolin kryesor ne kete drejtim. Keshtu, ne vitin 1890 Petro N. Luarasi, drejtori i shkolles Shqipe te Korçes, shkoi ne Turqi, Bullgari dhe Rumani per te kerkuar ndihme financiare. Nga Shqiptaret e Turqise mori zero ndihme, nga ata te Bullgarise mori premtimin per 15 Napolona ari, kurse nga ata te Rumanise arriti te merrte ne total 200 Napolona ari. Shrimet e kohes bejne fjale qe Nuçi Naçi, me funksionin e drejtorit te shkolles Shqipe, mbante korespondence me Albert Gjiken, qe ishte nje nga kandidatet kryesore per fronin e princit te Shqiperise se ardhme. Ne vitin 1901, kur shkolla e Korçes mbeti keq nga ana financiare, Gjika beri nje donacion prej 500 Frangash. Albert Gjika ishte guvernatori i provinces te Vllahise ne Rumani dhe kishte lidhje te vecanta me Perandorine Austro-Hungareze. Administrata Turke e kohes vezhgonte lidhjet qe ky kishte me emigrantet Shqiptare ne Rumani dhe familiet e tyre ne atdhe. Keshtu ne vitin 1903, Turqit arestojne dhe burgosin Leonida Naçin, te vllane e Nuçi Naçit, me motivacionin se ishte i derguar nga Gjika per te filluar nje revolte anti-Turke. Figura te njohura politike te kohes, perfshi Ismail Qemalin, gjithashtu kishtin lidhje te forta me Gjiken i cili ishte shume i mirepritur ne mes te shoqatave Shqiptare ne Rumani.

​

Qendrimi i Ismail Qemali ne Bukuresht dhe ngritja e flamurit ne Vlore

​

Ismail Qemali, ne muajin Nendor, te vitit 1912, vizitoi disa qytete te Evropes; Bukuresht, Budapest, Viene dhe ndalesen e fundit e beri ne Trieste qe ishte nen kontrollin Austriak. Nga vizitat me te rendesishme ishte ajo ne Bukuresht ku arriti ne daten 3 Nendor 1912. Atje ai pati takime me disa grupe nacionalistesh Shqiptare qe ishin kryesisht nga zonat e Korçes. Ne kujtimet e personave me influence te asaj kohe, per shembull Spiridhon Ilo, nenvizohet se ata kishin pregatitur dhe flamurin qe do te ngrihej me rastin e pavaresise se vendit. Spiridhoni, qe mendohet te kete qene dhe dizenjatori i flamurit, insistonte se ai e solli flamurin me vete qe nga Rumania ku dhe e kishin shfaqur ne disa takime patriotesh ne Bukuresht perfshi dhe ate te dates 5 Nendor 1912 ne Hotel Kontinental ku Ismail Qemali kishte qene prezent. Ketij flamuri, Marigo Pozio (Marigo Korçari) qe ishte kusherire e Spiridhonit, i qepi neper ane nje shirit me theke te verdhe. Sipas Spiridhon Ilos, ky ishte flamuri qe u ngrit ne Vlore. Spiridhon Ilo ishte nje nga burrat qe nenshkruan Memorandumin e Pavaresise se Shqiperise. 

Gjate qendrimit te tij ne Bukuresht Ismail Qemali pati takime me funksionare te larte te qeverise Rumune e cila i afroi dhe nje ndihme financiare. Midis te tjerash duket se ai ka diskutuar dhe "Planin B" per Shqiperine e ardhme; ate te shpallejes se saj nje vend i pavarur.

Duhet nenvizuar se "Plani A" ishte krijimi i nje shteti autonom ne varesi te Perandorise Osmane. Ky plan nuk do ta pranonte kursesi perdorimin e nje flamuri "Bizantino-Orthodoks" dhe po ashtu te nje kenge patriotike Rumune si simbole te autonomise Shqiptare. Ketij plani i erdhi fundi ne 8 Tetor 1912 kur Mali i Zi i shpalli lufte Turqise. 10 dite me pas ne lufte hyne Bullgaria, Serbia dhe Greqia. Vetem pak dite luftime dhe lajmet nga fronti ishin shume te keqia per Turqine dhe ata qe deshironin te mbeteshin nen varesine e saj. Shume shpejt, aleatet Ballkanas, Bullgaria, Serbia, Mali i Zi dhe Greqia arriten fitore vendimtare mbi Turqine. Per me teper, filluan te pushtonin toka ku banonin Shqiptare. Si rezultat "Plani A" doli jashte loje dhe u vu ne jete "Plani B", tentativa per krijimin e nje shteti te pavarur Shqiptar. 

Ne arkivat e ministrise se jashtme Angleze gjendet nje dokument shume interesant. Ismail Qemali gjate qendrimit ne Viene kontaktoi diplomatet Angleze. Konsulli i Anglise ne Austri, Sir F. Cartwright, ne daten 10 Nendor, 1912, i shkruan Ministrit te Jashtem Anglez, Sir Edward Grey:

"Ismail Qemali, kryetari i Shqiptareve, me telefonoi sot dhe informoi se shume shpejt do te shkonte ne Vlore te merrte pjese ne nje takim te shefave Shqiptare te cilet do te perpiqeshin te krijonin nje dokument me kerkesat e tyre te cilin do tja u dergonin Fuqive te Medha. Ai me tha se Shqiptaret ishin te vendosur te ruanin territorin e vendit, domethene zonat ku gjuha e tyre flitet ne pergjithesi, nga perfshirja ne ndonje shtet tjeter Ballkanik. Ata do te luftonin deri ne fund per te ndaluar copezimin e vendit. Ne se Serbise do ti lejohej te merrte pjese te medha te Shqiperise se Veriut atehere si rrjedhim nje gjendje e trazuar dhe revoltash do te ishte vazhdimisht prezente derisa Austria dhe Italia do te detyroheshin te nderhynin. Ai sugjeroi se Shqiperia mund te ndahej ne zona fisnore te ngjashme me sistemin Zviceran dhe nje Princ drejtues te zgjidhej nga Evropianet".

​

Me poshte nen shenimin "Shume kofidencial" dokumenti vazhdon:

​"Une i kerkova Ismail Qemalit te me parashtronte cilat ishin pikpamjet e udheheqesve Shqiptare ne lidhje me politiken e ardheshme te shtetit te pavarur Shqiptar, ne se nje i tille do te krijohej. Ai u pergjigj se ri-organizimet e pashmangeshme te Ballkanit mund te çonin ne ate pike ku Bullgaria do te dominonte shtetet e tjera dhe keshtu shume shpejt Ballkani do te ndahej ne dy grupe; nje grup do permblidhte Bullgarine, Serbine, Malin e Zi dhe grupi tjeter Rumanine, Shqiperine dhe Greqine. Kjo gje do te krijonte nje balancim fuqish ne Lindjen e Aferme dhe kjo mund te ishte arsyeja pse Austria ishte shume e vendosur te mbronte pavaresine e Shqiperise"(5).

​Shenim ne dokumentin origjinal: Ky telegram i rendesishem, pervec Ministrit te Jashtem te Anglise, i ishte derguar dhe Drejtorit te Zbulimit te Forcave Detare Angleze dhe Drejtorit te Aktiviteteve Ushtarake.

Nga sa me siper, duket qarte qe Ismail Qemali i kishte diskutuar te gjitha mundesite me funksionaret me te larte te politikes se jashtme te Rumanise dhe Austrise dhe kishte vene ne dijeni dhe Angline.

​

Cilat ishin kontributet e levizjes pro-Shqiptare ne Bukuresht ne keto momente historike ?

Sa e mbeshteti Rumania levizjen per pavaresi ?

​

​Ne ndryshim nga individed dhe grupet e tjera qe shkuan ne Vlore, grupi i Rumanise perfaqesohej nga 7 antare, firmoses se Memorandumit te Pavaresise; Dhimitër Zografi, Pandeli Cale, Kristo Mekshi, Dhimitër Emmanuel, Dhimitër Beratti, Dhimitër Ilo, Spiridhon Ilo. Po ti shtojme ketij grupi dhe Dhimiter Tutulanin, Vllah me origjine nga Voskopoja, Aristidh Ruçin me origjine Vllahe (lindur ne Sheper te Zagorise), Thanas Floqin, Vllah nga fshati Floq (afer Cerikut), arihet ne konkluzionin se Arumuno-Vllaho-Shqiptaret, me mbeshtetjen e Rumanise, ishin forca kryesore qe deshironte te shkepuste perfundimisht Shqiperine nga ndikimi Otoman. Grupi i Bukureshtit, i cili u shoqerua nga dhjetra pasuse deri ne Vlore, ishte me i pregatituri per kete ngjarje historike dhe njekohesisht me pro-Perendimori. Grupi konsideronte vetem variantin e nje Shqiperie te pavarur, larg ndikimit Otoman dhe solli me vete flamurin dhe melodine Rumune me tekst te Asdrenit qe do te beheshin simbolet e para te shtetit ne lindje e siper. Per me teper ky grup kishte derguar njerzit e tij ne Korçe dhe disa zona te tjera te Shqiperise dhe kishte arritur te mblidhte nje kapital jo te vogel qe do te sherbente si "Buxheti i Shtetit te Pare Shqiptar".

​

**********

​Ketu lind pyetja, a mund te organizoheshin Shqiptaret ne Rumani ne nje forme te tille pa perkrahjen dhe miratimin e qeverise Rumune ? Te konkludosh qe keto aktivitete ishin thjesh levizje spontane te nje grupi te vogel emigrantesh apo studentesh eshte nje mendim driteshkurter. Duket qarte qe ndjenja patriotike lojti nje rol te konsiderueshem ne krijimin e levizjes nacionaliste ne komunitetin Shqiptar, por nuk ishte faktori i vetem dhe as vendimtari. Renia e sundimit Otoman krijoi hapesira dhe mundesi ekonomike te cilat shume Shqiptare te besimit Orthodoks i konsideruan si momente te arta. Shume familje te krishtera the zonave te Korçes i kishin studiuar femijet e tyre ne shkollat me ne ze te kohes. Ata kishin akumuluar dituri, pasuri dhe deshire per te ecur perpara. Qellimet e tyre do te plotesoheshin ne menyren me te mire te mundeshme ne se rezohej perfundimisht menyra Otomane e ndertimit dhe funksionimit te shoqerise ku ata kishin qene qytetare te kategorise se dyte. Zgjedhja e nje flamuri me kuptim dhe permbajtje thellesisht Bizantino-Orthodokse, qe kishte shume pak te bente me Shqiperine e vitit 1912 dhe huazimi i nje kenge patriotike nga nje vend i Krishtere, ishin nje mesazh i qarte i pozicionit qe kishte zene komuniteti Shqiptar ne Rumani. Shteti Rumun, duke pare se levizja per pavaresi kishte mare vrullin e duhur ne kohen e duhur, ndihmoi me sa kishte mundesi.

Eshte qesharake te mendosh se Rumania e beri gjithe kete thjesht per te perkrahur aspiratat veteqeverisese te Shqiptareve dhe te drejtat e minoritetit Arumun/Vllah. Rumania dhe aleati i saj i fuqishem Austria kishin qellime te tjera qe perkohesisht kishin te njejten kahje me deshirat e nje pjese te Shqiptareve dhe nje grupi te caktuar Vllah/Arumun. Sido qe te ishte, Rumania e permbushi rolin e saj dhe:

“Rumania ishte vendi i parë që njohu pavarësinë e Shqipërisë, që u shpall më 28 nëntor 1912, pasi u “projektua” në takimin e patriotëve shqiptarë më 5 Nëntor, në Bukuresht"(6).

​