I burgosuri Beleri dhe fshati Progonat

A ka patur greke ne kete fshat ?

Kohet e fundit, ne studjot televizive po lakohet emri i Progonatit, nje fshati qe koha e ka shtyre ne harrese. Per mire apo per keq, Progonati doli perseri ne skene thjesht sepse disa drejtues emisionesh dhe gazetare invesigative nuk kane idene e historise se fshatit. Permeteper, ata kane ngritur hipotezen se progonatasit nuk kane inteligjencen e duhur per tu bere kryetar bashkie …

Le ta fillojme me emrin e fshatit; perse quhet Progonat ?

Ka disa mendime rreth origjines se tij. Me i besueshmi, dhe gjeresisht i pranueshem, eshte varianti qe thote se kemi te bejme me nje emer te perbere grek Πρόγονος/Progonos qe ne shqip do te thote Para-ardhes. 

Une them se ky emer/mbiemer ka me shume mundesi te lidhet me nje tradite familjare dhe jo me histori gjenetike. 

Kur nje cift martohej dhe njeri prej bashkeshorteve, (ose te dy), kishte femije te meparshem, ai quhej ‘Progon’. Me fjale te tjera jo femije biologjik, por i biresuar nepermjet lidhjes martesore. Ky fenomen prekte femijet meshkuj te cilet njiheshin si Progon/Progonis. Gjate brezave, emri riciklohej si emer/mbiemer dhe si rrjedhim edhe ne toponim si ne rastin e Progonatit nga thuhet se ka zbritur Zt. Beleri.

Nga kerkimet e mia, rezulton se emri/mbiemri Progon/Progonos eshte i perhapur ne Greqi. Mund te jete shfaqur edhe ne familjet vllaho-greko-bizantine qe jetonin ne hapesirat ballkanike si ne rastin e Πρόγονος Σγουρός/Progonos Sguros, nje zyrtar i larte bizantin i shekullit 13-14, qe dikush e shqiptarizon me emrin Progon Skura.

Personalisht nuk kam takuar ndonje person ne Shqiperi qe te mbaje emrin Progon, qe ne fakt nuk ka asnje lloj kuptimi ne gjuhen shqipe. 

Ne historine e shkrojtur dhe dokumentuar, fshati Progonad shfaqet ne defterin otoman te Sanxhakut te Arvanid-it te perpiluar ne vitin 1431. Fshati eshte pjese e timarit te Yusuf-it ne Vilajetin e Kanines. Me poshte tregohet nje material i shkeputur nga punimi i titulluar “Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid” i historianit te mirenjohur Halil Inalcik. 

Pjese te timarit te Yousuf-it ishin fshatrat: 

- Storyani me 16 hane

- Progonad me 6 hane

- Blace me 7 hane

Bosi i timarit dhe shefat e fshatrave ne fjale ishin te gjithe te shperngulur/internuar nga Saruhanlı, nje province turke. Ata mbanin emrat Jusuf, Umur, Ali, etj.

Interesant eshte fakti qe ne regjistrim shfaqet nje katund/vendbanim me emer Prodermo, por shkruesi i rekordeve nuk eshte i sigurt mbi saktesine e emrit dhe e shoqeron ate me nje pikpyetje. Vendbanimi, me sa duket pa banore te perhershem, ruhej nga personat me emra Kadi dhe Hizir. 

Mendoj se kemi te bejme me deformimin e emrit ‘Prodromos’, perseri nje emer grek qe ne shqip do te thote ‘Ai qe can rrugen i pari’. Ky emer eshte i lidhur me perhapjen e Krishterimit. Mbase kishim te benim me nje faltore apo kishez te vogel qe egzistonte ne ate kohe.

Nga sa u tha me siper, kuptohet qe te shperngulurit nga Turqia shkuan ne zonat e reja se bashku me familjet e tyre. Ata, me hir apo pahir, u perzjene me vendasit. 

Dhe lind pyetja; Kush ishin vendasit ?

Une them se ata ishin nje perzjerje vllaho-greke. Shqipfolesit kane shkuar aty me vone te cilet me kalimin e viteve kane asimiluar te tjeret, perfshi dhe ata te ardhur nga Turqia. Behet fjale per popullata te pakta dhe vazhdimisht nen presionin e zhdukjes fizike, qe luftonin per mbijetese. 

Nuk dihet shume se si rrodhen ngjarjet ne Progonat qe nga koha e regjistrimit te pare. Perafersisht 240 vite me vone, Evliya Celebi(1), ne kujtimet e tij e pershkruan keshtu viziten e tij ne Berat:

“Perpara Osman Pashes, gjate nje mitingu publik, une paraqita dekretet perandorake dhe letrat e derguara nga komandanti ushtarak Ali Pasha. Ne te njejten kohe, shfaqa kokat e prera te jashteligjeshmeve nga Progonati te cilat i kishim sjelle nga Tepelena. 

“Eshte urdher i Padishahut”, therriti Osman Pasha pas leximit te dekreteve. Ai menjehere nisi korrieret e tij te njoftonin te gjithe udheheqesit e sanxhakut te Vlores qe te pregatisnin ushtaret e tyre dhe te niseshin per mbrojtjen e Mania-s. 

Per prezantimin e kokave te prera, mua me dhuruan nje helmete te zbukuruar me pupla dhe nje mantel nderi te cilin e vesha. Ndersa per sjelljen e urdherit te komandantit ushtarak, me shperblyen me nje qese me Kurush-e, [Monedha Otomane], nje kale dhe nje skllav. Sherbetoreve te mi ju dhane 10 monedha ari secilit dhe nga nje cope placke per veshje.“

Celebi nuk thote sa persona kishin vrare ne Progonat, apo c’fare deme te tjera kishin shkaktuar. Gjithashtu nuk jep informacion per skllavin dhe fatin e tij te metejshem. As permend preresit e kokave, megjithese teksti le te kuptosh autoret, perndryshe perse do te ishin paguar ndihmesit e tij me flori ne dore per kokat e ekspozuara para Osman Pashes ?

Ai justifikon egzekutimin e kundeshtareve te otomaneve me shprehjen “Te jashteligjshmit nga Progonati”. 

Vitet qe kaluan, tjetersuan popullaten e vogel Progonatit. Familjet greke u larguan; ato qe mbeten u shqiptarizuan dhe islamizuan. 

Nga e di une qe progonatasit e Mesjetes se Vone ishin greke ? 

Fare thjesht; keshtu deklarojne vete ata qe kane mare persiper te shkruajne historine e Shqiperise sic paraqitet me poshte nje fragment i nxjere nga Wikipedia..

Persona me emrat/mbiemra Milios/Milos, Bollanos, Kaznesis/Kasnecis, Dhima/Dhimas, dhe shume te tjere, e kane vete-identifikuar veten si greke kudo ku kane shkuar, jetuar dhe punuar neper Bote. Ata nuk u bene greke gjate kontrollit otoman te Progonatit. Logjika normale thote se ata ishin te tille qe shume shekuj me pare. Dy-tre raste shoqerojne me poshte.

Disa prej familjeve/personave te larguar nga Progonati dhe vendosur ne Himare, dhe jo vetem, kane luftuar dhe dhene jeten per mbrojtjen e Helenizmit. Dhe kete nuk e bene per ndonje pension apo pashaporte greke te cilat ne ate kohe nuk egzistonin. 

Natyrisht qe do te thuhet se ata ishin anti-shqiptare dhe luftuan per bashkimin e Jugut te Shqiperise, apo Vorio Epirit, me Greqine. 

Pa dyshim qe eshte e vertete. Dhe kjo eshte historia; i pelqen apo nuk i pelqen dikujt.

Problemi eshte se keta dikushet, qofshin shqiptare, greke, apo dicka tjeter, e trajtojne historine si nje torbe qe fut doren dhe nxjerr prej saj vetem sendet qe te interesojne. Me pak fjale, nje lloj cirku patriotiko-nacionalist !

Progonati ka nje histori tipike ballkanike me tjetersime dhe asimilime popullatash. Ne kete prizem, greqizmi/helenizmi i vjeter i tij nuk mund te mohohet duke uluritur se Fredi eshte shqiptar nga fshati i harruar i Progonatit edhe pse dokumentat zyrtare tregojne se Zt. Beleri ka lindur ne Himare.

Ne fund te fundit, ai vete-deklarohet grek dhe ketu hamendjet mbarojne ...

Shenime dhe sqarime

1- Early Albania: A Reader of Historical Texts, 11th-17th Centuries. Rober Elsie. Faqe 199.

Origjina e emrit Albania dhe si u shtri ai gjate shekujve

A eshte Elbasani i sotem Albanopolis i dikurshem ?

Mbi origjinen e emrit ‘Albania’ jane ngritur shume hipoteza. Disa nga me te perhapurat jane:

1- Lidhja e emrit me nje vendbanim malor te quajtur ‘Albanopoli’.

2- Lidhja e emrit me nje popullate/njerez lekurbardhe te cilet quheshin ‘Albo’

3- Deformimi i termit Arvon/Arbon, qe pershkruante nje zone gjeografike, ne emrin Albania.

Mendoj se variantet e mesiperme nuk marrin parasysh disa detaje te njohura historike. ‘Spekullimi’ im thote se emri Albania eshte i lidhur me historine e Perandorise Romake. Ky emer filloi te perdorej, ne njeren apo ne tjetren forme, rreth 2100 vjet te shkuara. Behet fjale kur romaket morren nen kontroll hapesira te medha te Europes jug-lindore, perfshi Ballkanin e sotem. Si nje civilizim i avancuar, fuqi e madhe ushtarake dhe ekonomike, Roma solli ne provincat e pushtuara konceptet e nje administrimi shume te zhvilluar per kohen. Kudo ku romaket shkuan ata lane gjurmet e tyre. E tille eshte dhe ‘Via Egnatia’, ne shqip 'Rruga Egnatia'. Mendohet se ideatori i saj ishte senatori romak Gnaeus Egnatius, prandaj dhe rruga mori ate emer. Politikani ne fjale sherbeu si drejtues i provinces Romake te Maqedonise rreth viteve 140 Para Eres Kristiane. 

Via Egnatia lidhte qytetet e Epidamnus, (Me vone i njohur si Dyrrhahium, sot Durres), me qytetin e Byzantium (Me vone i njohur si Kostantinopol, sot Istambul). Rruga kishte dhe nje degezim me jugur qe fillonte ne Apoloni, (Prane Fierit te sotem). Harta e meposhtme jep nje ide te perafert te shtrirjes te rruges ne fjale. Aty tregohet dhe qyteti i Albanopolis.

Pervec rendesise ushtarako-ekonomike, Rruga Egnatia sherbente edhe si kufi ndares midis provincave romake. Egzistojne disa pershkrime te hereshme rreth kesaj rruge, kryesisht te dhena nga historianet dhe gjeografet antike greke.

Polybius, (Jetoi midis vitit 200 dhe 117 PEK), ne vepren e tij voluminoze, te titulluar ‘Historite’ shkruan:

"Gjatesia e rruges eshte egzaktesish e njejte pavaresish nga pika e nisjes, qofte ky qyteti i Apollonise apo Epidamnus. Megjithese ne pergjithesi njihet si Rruga Egnatia, pjesa e pare e saj quhet Rruga e Kandavia-s, emer qe ka e mare nga nje mal Ilirian, (Shenim im: Sot quhen malet e Jablanices), dhe kalon nepermes qytetit te Lychnidus, (Ohrit te sotem), dhe qytetit Pylon. Pikerisht ketu rruga shenon kufirin midis Ilirise dhe Maqedonise".

Strabo (63 PEK - 24 MEK), ne punimin e tij 'Gjeografia', Libri VII, shkruan: 

"Me pikenisje Epidamnus, apo Apollonine, dhe duke ecur ne drejtim te Lindjes, ne krahun e djathte te rruges ndodhen fiset Epirotase qe popullojne bregdetin e Detit Sicilian deri poshte ne Gjirin Ambrasian. Ne te majte ndodhen malet Iliriane, (te cilat i kam pershkruar me perpara). Fiset qe jetojne prane ketyre maleve shtrihen deri ne Maqedoni dhe Paeonia". 

Duke ditur saktesine dhe organizimin e romakeve, logjika thote se ata kishin emertuar jo vetem rruget por dhe zonat ku ato kalonin. Keshtu kishte ndodhur edhe me Egnatian, nje nga rruget me te rendesishme te perandorise(1), e cila per nje gjatesi te konsiderueshme shtrihej shume prane lumit Shkumbin.

Ne kete pike, them se ushtaraket, qeveritaret, udhetaret e zakonshem, etj, e pershkruanin luginen e lumit Shkumbin, (Qe ne ate kohe quhej Genessuss), me togfjaleshin ‘Alba Basenis’ qe ne shqip do ta interpretoja si 'Vendi ku mblidhen/rrjedhin ujrat e bardha‘.

Kete hipoteze e mbeshtes ne dy fakte.

1- Kandia dhe Alba pershkruajne te njejten vecori/karakteristike; dicka te bardhe. 'Rruga Kandavia' - sic shkruan Polibyus.

2- Fjala ‘Shkume/Shkumbe’ nenkupton dicka te bardhe(2). Logjika e thjeshte te con ne konkluzionin se njerzit e kane quajtur lumin Shkumbin bazuar ne nje fenomen natyror qe e kthente ate ne nje 'Lume qe zbardhon'. 

Pra, qe nga Elbasani dhe deri ne Oher, shpatet e maleve/toka neper te cilat rrjedh Shkumbini queshin ‘Alba-basen’. Kjo hapesire gjeografike permblidhte male qe reflektonin bardhesi dhe nje lume shkumbues. Mbase 2000 vite me pare kishte dicka qe e bente Shkumbinin te 'shkumbezonte' me shume se sot ...

Gradualisht emertimi 'Alba-basen' u thjeshtesua ne 'Alba/Albania' dhe filloi te perkufizonte nje shtrirje me te gjere tokesore.

Nuk kam hasur ndonje dokument romak ku te shfaqet ndonje vend/zone e quajtur Albania, por ky emertim shfaqet ne rekorded bizantine dhe pershkruan pikerisht zonat pergjate Rruges Egnatia dhe Shkumbinit.

Anna Komnena, (1083 – 1153), shkruan se ne vitin 1081, mbreti norman Robert Guiscard pasi mundi ne betejen e Durrsit perandorin bizantin Aleksis Komnenus, vazhdoi marshimin e tij neper Albania duke ju drejtuar Maqedonise. 

Kronikani George Acropolites, (1217-1282), ne kujtimet e tij shkruan se duke kaluar neper Servia, (Nje qytet ne Greqi), Kostur dhe zonen e Ohrit, ai arriti ne Albania. Dhe prej aty ne Durres.

Historiani dhe filozofi Georgios Pachymeres, (1242-1310), shkruan se Albanon, nje zone malore midis Durresit dhe Ohrid, kishte qene nen kontrollin e udheheqesit te njohur bizantin, Theodoros Komnenos.

Pra, pavaresisht pikes se hyrjes, ne Durres apo Oher, nje brez i caktuar tokesor ne te dy anet e Rruges Egnatia, dhe lumit Shkumbin, quhej Albania. 

Elbasani si qendra e Albanias antike

Sic u permend me siper, dy degezimet e Rruges Egnatia, takoheshin diku. Propabiliteti me i madh eshte ne nje pike afer Elbasanit te sotem i cili ndodhet perafersisht 60 km larg Durrsit dhe Fierit. Historikisht, prane tij kryqezoheshin kater akse rrugore; Lindje-Perendim-Veri-Jug. Mund te thuhet se qyteti perbente ‘Hyrjen Perendimore’ te Albanias. Mbase ne nje moment kohor qyteti simbolizonte vete hapesiren e Albanias dhe quhej Albasan, nje devijim i togfjaleshit Alba-basen.

Disa historiane dhe udhetare te shekujve te kaluar e kane mbeshtetur versionin se Albansan/Albasano ishte Albanopoli i vertete, qe dikur perbente nje nyje shume te rendesishme rrugore, dhe jo vetem.

Hobhose, (1786 - 1869), duke shpjeguar kohen dhe menyren se si u krijua dhe u shtri emri 'Albania' ne hapesira te tjera Ballkanike, shkruan(3):

"Emri Albania gjithashtu i ishte ngjitur Epirit, pjeses jugore te Illlyricum, dhe disa distrikteve qe me perpara i takonin Maqedonise.

Ky emertim mund te kete ndodhur shume me heret. Zt. D'Anville duke folur per Ilirikumin e Jugut, thote, "Ne dime qe emri Albania u shtri ne kete vend; dhe Albanopolis, per te cilin Ptolemy flet, duket se eshte ne Albasano". Me pak fjale, eshte e qarte se qe nga periudha e referuar me siper, ne gjejme te permendur termin Albania Europiane i cili, sic kemi pare edhe me pare, eshte perdorur pasaktesisht dhe pa bere dallimin me Epirin."

Si konkluzion, mendoj se emri Albania lidhet me fjalen latine 'Alba'. Ishte Rruga Egnatia dhe 'Lumi me shkumbe' qe e kthyen ate ne nje perkufizim territori dhe perkufizim gjeografik. Gjate periudhes se Perandorise Otomane, ky term u zgjerua ne konceptin administrativ duke perfshire te ashtuquajturat 'Vilajetet Albanase/Shqiptare'.

Shenime dhe sqarime rreth shkrimit

1- Aq e populluar ishte Rruga Egnatia sa qe ne nje leter qe udheheqesi i degjuar romak Cicero i dergoi mikut te tij Attikus, ne Qershor te vitit 58 PEK, ankohej: 

"Nuk mund te largohej nga Thessaloniki sepse rruget ishin shume te ngarkuara". 

Per te patur nje ide; udhetimi detar nga qyteti i Bizantit deri ne Rome, duke ndaluar me pare ne Korinth, zgjaste midis 8 dhe 12 javesh. 

Udhetimi tokesor duke ndjekur rrugen Egnatia deri ne Durres, apo Apoloni, nga aty me anije deri ne Brindisi dhe me tej nepermjet rruges Apia deri ne Rome, permbushej per 4 apo 5 jave.

2- 'Shkumba' vjen nga italishtja 'Schiuma'.

3- John Cam Hobhouse Baron Broughton - Travels in Albania and other provinces of Turkey in 1809 & 1810

C’fare ndodh kur nacionalizmi pagan shkateron traditat shekullore ?

Nje pyetje me nje mije pergjigje. Duke shtuar numrin e individeve qe do te shprehin mendimet e tyre rreth kesaj teme, del qe kemi te bejme me nje pafundesi pergjigjesh ….

Me poshte shpreh pozicionin tim rreth tradites orthodokse ne zonat ku une u linda dhe rrita.

Nje here e nje kohe, kur lindte nje femije, te afermit i vinin atij/asaj nje emer qe kishte egzistuar ne familje per nje kohe shume te gjate. Nuk e teproj ne se them 1000 vjet. Edhe ne rastin kur kumbara/kumbari ishin persona jashte ciklit fisnor, perseri emrat ishin te tradites kristiano-orthodhokse, ose te lidhura me Helenizmin. Ne disa raste dhe me Sllavizmin.

Emri ‘Vulosej’ nepermjet Pagezimit dhe shpesh here ky moment konsiderohej si ditelindja e vertete e femijes. Besimtaret mendonin se njeriu nuk lind kur del nga barku i mamase por kur merrte bekimin ‘Ne emer te Atit, Birit dhe Shpirtit te Shenjte’ dhe emrim perkates.

Ky emer do ta shoqeronte ate gjate gjithe jetes. Ne aktivitetet e tij/saj te perditeshme, ne martese dhe deri ne vdekje kur ti shenohej mbi kryq. Jo rralle here, emri kthehej ne mbiemer familjar dhe riciklohej nga pasardhesit.

Duke thjeshtezuar kete proces te komplikuar njerezor, po ndalem tek martesa. Ajo behej ne kishe dhe prinderit zotoheshin t’ju qendronin prane femijeve jo vetem shpirterisht por edhe financiarisht, me aq sa mundeshin. 

Pervec perfaqsuesit te Kishes dhe prinderve, kontrata e marteses firmosej edhe nga deshmintare te ndryshem. Ndodhte qe keta deshmimtare, qe dikur kishin pagezuar femijet e vegjel, te ishin bere mbrojtesit e tyre ne jete. Ti kishin martuar ata. T'ju ishin bere garantore dhe mbrojtes ne momente te veshtira. 

Nepermjet ketij raporti fetar, familjet ishin lidhur prej brezash dhe i ishin gjendur njera-tjetres ne dite te mira dhe te keqia. 

Me poshte tregohet nje kontrate martese e formuluar/firmosur ne Korce ne vitin 1909. Personalisht, njoh pasardhesit e drejtperdrejte te Joanis Bimblis, shkruesit te dokumentit dhe perfaqsuesit te Kishes Orthodhokse ne kontraten e marteses ne fjale.

Revolucioni antifetar i filluar me perpjekjet e para te krijimit te Shtetit Shqiptar ne vitet 1920, qe arriti kulmin me krijimin e ‘Njeriut te ri’, shkateroi jo vetem traditat shpirterore por edhe ato dokumentare qe ishin mbajtur me aq perpjekje dhe sakrifica gjate shekujve. 

Me vjen cudi perse ankohen njerzit kur thone se morali eshte zhdukur. Se po vidhet dhe tjetersohet prona. Se drejtesia eshte korruptuar. Se …

Nje shprehje thote: ‘Ata qe nuk dijne nga vijne, e kane te veshtire te gjejne destinacionin e te ardhmes’.

Dhe disa ‘Ustallare’ kane arritur me se miri te shuajne te kaluaren nen pretekste patriotike.

Per paralelizem historik

Dikur ne Angli, rekordet e shtetit, kishes, etj, mbaheshin ne latinisht. Anglezet nuk i shkateruan kishat, arkivat, dokumentat historike sepse ato ishin shkrojtur ne gjuhen e ‘armikut'.

Magna Carta, nje nga dokumentet me te rendesishme ne historine e Britanise se Madhe, dhe jo vetem, ishte shkrojtur ne latinisht. Me pas ishte perkthyer ne ferngjisht, gjuhen qe fliste mbreti i Anglise dhe klasa drejtuese e viteve 1200.

Nje nga kater kopjet e Magna Carta, qe i kane shpetuar kohes, tregohet ne vazhdim.