Gjimnazi i famshem i Janines dhe te paret e mi

Vellezerit Zosimas, fuqia e dijes, Helenizma dhe Shqiptarizma. Grimca historike nga Janina.

Zosimea ka qene nje nga shkollat me te rendesishme ne Ballkan gjate periudhes te vone otomane. Historia e saj tregon se te pasur jane ata qe japin dhe jo ata qe mbledhin vlera monetare. Kete virtyt te rralle njerezor e deshmoi me se miri aktiviteti i vellezerve Zosimas te cilet dhuruan shuma astronomike per zhvillimin e arsimit jo vetem ne Greqi por kudo ku ata jetuan dhe ushtruan bizneset e tyre. 

Te lindur ne varferi dhe me pak shkollim ata e kuptuan se nje nacionalitet i ri mund te krijohet vetem nepermjet edukimit te brezit te ri. Vendlindja e tyre ishte fshati Gramenos, prane Janines. Ne greqisht, ‘Gramenos’ ka kuptimin e nje personi te edukuar. Mbase ky emer u be objektivi final i vellezerve te pasur. Dhe pak a shume monopati ku eci ‘Greqizma’ moderne e mbeshtur nga vellezerit ne fjale. 

Ja dhe shtepia ku ata linden dhe u rriten. 

Rrugen e hapur prej vellezerve nga fshati Grameno ndoqen edhe te paret e mi. Nxenes te liceut ne Janine kishin qene stergjyshi im Petro, gjyshi im Mihail, vellezerit e tij Joanis dhe Jorgos. Gjithashtu, te aferm te tjere te familjes kishin patur mundesine dhe nderin te uleshin ne bangat e shkolles se njohur. 

E perbashketa e tyre: Varferia nga e cila kishin nisur jeten. Fotoja shoqeruese tregon shtepine e paraardhesve te mi ne Prodan, fshatin nga i cili ata morren dhe mbiemrin.

Po e le Prodanin e vogel prane Gramozit ne harresen e tij dhe po shperngulem ne Janinen e shekullit te 20-te. Me poshte tregohet nje foto e vitit 1926 ku pozojne lojtaret e ekipit te futbollit te Gjimnazit Zosimea per ate vit shkollor. Midis studenteve te tjere qendrojne:

1- Joanis Prodanis (1907-1928)

Joani, qe familiaret e therrisnin Janaqis, vdiq shume ie ri. Ai u semur me pneumonia dhe u shojt ne Athine/Kifisia, ne kliniken Αγίου Ανδρέου/Shen Andreu.

2- Jorgos Prodanis (1910-1987)

Jorgaqis, sic e quanin me perkedheli, pasi mbaroi studimet ne Janine, vazhdoi studimet ne Universitetin Kapodistrian ne Athine ku u diploma ne fushen e drejtesise/ligjit. Ai ishte nje person i librave dhe dijes.

Ne kete pike dua te shtoj disa fjale per nje nga perfaqsuesit me mbreselenes te Helenizmit ne Shqiperi. E kam fjalen per Dimiter Evangjelu/Dhimiter Vangjelit fotografin e njohur nga Prodani. Djemte e tij kishin mbaruar Gjimnazin Zosimea, gjithashtu. Ne foton familjare me numrin 1 shenohet Ahilea Evangelu. Me numrin 2 shenohet Ilias Evangelu.

Shenim: Dimitri dhe Petro Prodani ishin vellezer.

Duke insistuar qe banoret e Prodanit e kane dashuruar arsimin, kulturen, besimin Kristiano-Orthodhoks dhe Helenizmin, po rikthehem ne Janinen e vitit 2025.

Momenti i ngjitjes se shkalleve te nderteses, qe akoma vazhdon te qendroje hijshem, i ngjan nje udhetimi ne kohe. Me duket sikur mbas kolonave te larta do takoj Petron, Mihailin, Joanin, Jorgon, Ahilean, Janin, dhe lista vazhdon …

Le te qendrojme per pak momente tek 'Shqiptarizma'.

Ne ambjentet e shkolles se fameshme nisi edhe zanafilla e nacionalizmit modern shqiptar. Shume persona te rendesishem te Rilindjes Kombetare Shqiptare morren kontaktin me dijen pikerisht ne bangot e gjimnazit grek. Fotoja qe shoqeron tregon nje liber te botuar ne Viene ne vitin 1798 nga vellezerit Zosima. Eshte nje manual i pergjithshem mbi arithmetiken, algjebren dhe kronologjine. 

Nepermjet librave te ngjashem te sponsorizuar nga vellezerit Zosimas dhe leksioneve te pedagogeve te talentuar te institucionit ata jo vetem qe mesuan dije teknike por erdhen ne kontakt me konceptet pavaresi, demokraci, mendim i lire ...

Ne kete kendveshtrim, shqiptaret e sotem duhet ti dedikojne vellezerve Zosimas nje perkujtimore si shenje respekti per perpjekjet e tyre kolosale per rikthimin e kultures, dijes dhe perhapjen e arsimit masiv ne Ballkan. 

Nuk ka rendesi ku do ndertohet perkujtimorja; ne Janine, ne Tirane, apo diku tjeter.

Ajo do te jete nje kujtese dhe vleresim i historise se perbashket …

Ali Pash Tepelena dhe shqiponja me dy koke

Ne momente vendimtare te jetes se tij, Aliu gjeti mbrojtje nen krahet e shqiponjes greko-orthodhokso-bizantine.

Per ‘Luanin e Janines’ jane shkruajtur libra, bere filma, thurrur kenge, krijuar legjenda. Persona te njohur historike kane pershkruar me detaje karakterin kontradiktor te atij njeriu qe vuri ne pikpyetje autoritetin e Sulltanit dhe kontrollin e Portes se Larte ne Ballkan.

Duke lene menjehane te gjitha bemat e tjera te tij, do te ndalem tek lidhja qe Pashai i njohur kishte me orthodhoksine dhe shqiponjen me dy koke.

Kur viziton Janinen te bie ne sy prezenca e madhe e shqiponjes me dy koke. Ate e gjen te gdhendur/vizatuar ne ambjentet kishtare, te vendosur ne dritaret e godines se bashkise, ne hyrjen e institucioneve edukative, ne zyrat e shoqatave politiko-shoqerore, te ekspozuar neper muzeume, te printuar ne librat e vjeter shkollore, te reklamuar ne dyqanet e argjendarise, etj, etj. 

Shqiponja me dy koke kishte qene prezente ne Janine shume shekuj perpara Pashait nga Tepelena. Ate nuk e shpuri aty Aliu. Megjithate, gjate kontrollit te tij, simboli i vjeter greko-bizantin mori edhe nje status artistik. Kjo per asye se Aliu mblodhi prane oborrit te tij artizane nga disa zona ballkanike. Ne ditet tona, punimet e mjeshtrave te dikurshem prezantohen ne muzeumet e shumta te qytetit te degjuar. Disa raste tregohen me poshte.

Jo se Ali Pashaj dashuronte ‘Shqiponjen kaure’. Ai mund te mbyte ne liqen nje vajze te re se bashku me shqiponjen qe ajo mbante si zbukurim, shprehje te besimit fetar dhe rangut shoqeror. Ose ti priste koken nje burri qe mbante nje qostek qe fillonte dhe mbaronte me ‘Shqiponjen infidele’ dhe nje thike me te cilen kishte vrare dike me urdher te Pashait.

Dhe per krimet e tij Pashai i Janines nuk behej hic ‘Pishman’. 

Por, ne momente vendimtare te jetes se tij ai pa tek shqiponja me dy koke nje aleat te fuqishem kunder Portes se Larte. Pak a shume, Aliu e respektoi orthodhoksine dhe gjate 'Mbreterimit' te tij ai lejoi ndertimin e shume kishave. Permeteper, ne moshe te thyer, duke kuptuar qe po braktisej nga ‘Miqte’ e tij, ai hyri ne kishe dhe u martua bazuar ne rregullat orthodhokse. 

Mbase gjate ceremonise martesore pashai plak ishte ulur ne nje karige te tille si kjo qe gjendet brenda Kishes te Shen Pantelimonit ne ishullin e Liqenit te Janines. Nuk do te kishte qene cudi qe ai te ishte bekuar nga ndonje prift i rendesishem nen kryqin dhe shqiponjen greko-bizantine qe varej nen tavanin e kishes shume prane te ciles ai humbi koken e tij … 

C’faredo qe te kete bere Ali Pashaj, ai nuk mund te konsideriohet si nje figure bardhe e zi. Ndikimi i tij pozitiv per Janinen dhe zonat perreth nuk mund te mohohet. Mendoj se nje nga gjurmet e ketij ndikimi ishte dhe ‘Aleanca’ qe ai pati me shqiponjen greko-orthodhokse-bizantine, traditat dhe kulturen greke ne pergjithesi.

Kendveshtrime te reja mbi origjinen e gjuheve indo-europiane

Shqiperim i nje artikulli te publikuar nga institucioni i njohur shkencor Maks Plank, Fakulteti per Studimin e Evolucionit te Anthropologjise.

Ne nje shkrim te titulluar "New insights into the origin of the Indo-European languages", ne shqip "Te dhena te reja nga gjenetika dhe gjuhesia", autoret mbeshtesin teorine qe thote se perhapja e gjuheve Indo-Europiane ishte nje fenoment shume me i komplikuar se c'thuhej ne hipotezat e mehereshme. Ne mbeshtetje te pozicionit te tyre ata sollen zbulime te rendesishme nga disa fusha te shkences dhe dijes.

Me poshte paraqitet nje nga hartat/grafiket ku tregohet origjina, shtrirja kohore dhe hapesinore e degeve te Indo-Europianishtes ...

Ne vazhdim nje fragment i shqiperuar nga studimi ne fjale.

Autoret e ketij studimi propozuan nje hipoteze te re hibride mbi origjinen e gjuheve Indo-Europiane. Ky grup gjuhesor e ka zanafillen ne Kaukazin e Jugut. Qe aty eshte degezuar ne drejtim te Veriut duke u perqendruar ne hapesiren e Stepave. Me pas, eshte kthyer ne nje burrim dytesor per disa dege te gjuheve Indo-Europiane qe kane hyre ne Europe ne nje kohe te mevoneshme. Kjo perhapje lidhet me zgjerimin e kulturave Yamnaja dhe Corded Ware(1).

Profesor Gray shprehet se: 

“Studimi i kombinuar i ADN-ve antike dhe evoluimit te gjuheve, sugjeron se enigma 200-vjecare e teorise se gjuheve Indo-Europiane, origjines dhe perhapjes se tyre, mund te shpjegohet me gershetimin e dy hipotezave. 

• Perhapja e ketyre gjuheve nga popullatat e lidhura me bujqesine.

• Perhapja e ketyre gjuheve nga popullatat e shperngulura nga Stepa.”

Doktor Wolfang Haak, udheheqes i nje grupi studimor te Departamentit te Gjenetikes Antike prane Institutit Max Planck per Studimin e Evolucionit te Anthropologjise, shpjegon me pak fjale implikimet qe lindin nga konkluzionet e ketij studimi duke u shprehur:

“Pervec krijimit te nje ideje me te qarte te zhvillimit te ‘Pemes Gjuhesore’ gjate rrjedhjes se kohes, degezimet e ndryshme dhe raportet midis ketyre degeve, ky studim parashtron lidhjen e rendesishme qe egziston midis zbulimeve arkeologjike, te dhenave gjenetike te paraardhesve antike, dhe shperndarjes se njerezve ne shtrirje gjeografike. Ky eshte nje hap i madh perpara po te krasohet me skenaret e meparshem te cilet perjashtonin njeri-tjetrin. Studimi i afrohet nje modeli me te mundshem i cili gersheton gjetjet arkeologjike, anthropologjike dhe gjenetike.”

Shenime dhe sqarime

Studimi i plote gjendet ne kete link: 

https://www.science.org/doi/10.1126/science.abg0818

1- Nje studim mbi kete kulture tregohet ketu: https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/retheorising-mobility-and-the-formation-of-culture-and-language-among-the-corded-ware-culture-in-europe/E35E6057F48118AFAC191BDFBB1EB30E